Część 2.
Sprzączka, zapięcie, Henry Wilson, Victoria& Albert Muzeum w Londynie
Stosunkowo niewielu z członków gildii Ashbee’ego miało doświadczenie i kwalifikacje zawodowe. Gdy jej założyciel przeniósł cech na wieś dołączyło do niego wielu twórców ludowych, którzy nie znali wykwintnych technik, za to wnieśli do wyrobów powiew świeżości oraz lokalny koloryt. To kolejna z wytycznych ruchu, powrót do ludowości i dziedzictwa minionych pokoleń.
Szczególnie dobrze widać to po twórczości szkockich artystów, którzy nie pogodzili się z hegemonią Anglików na Wyspach. W swe prace wplatali motywy znane z mitologii i zachowanych zabytków. Do najbardziej znanych i twórczych przedstawicieli należał Archibald Knox – malarz, nauczyciel i projektant biżuterii.
Archibald Knox i jego nagrobek z celtyckim wzorem, Wikipedia
Urodził się i przez większość życia mieszkał na wyspie Man, znajdującej się pomiędzy Wielką Brytanią a Irlandią, a uważaną za kolebkę kultury celtyckiej. Fascynował się historią oraz wytworami swoich przodków. Studiował wzory na celtyckich krzyżach, licznie zachowanych na wyspie i popularyzował wiedzę o tej sztuce pisząc artykuły do czasopism naukowych. Doskonale wiedział, że od V wieku p.n.e sztuka celtycka wykazuje charakterystyczne cechy zakrzywionych linii, węzłów oraz geometrycznych przeplotów. Zapewne znał też dokonane w XIX wieku odkrycia celtyckich klejnotów na terenie Anglii, Irlandii i Szkocji.
Wszystko to złożyło się na artystyczną drogę i projekty Archibalda, które z kolei przyczyniły się do powstania ruchu Celtic Revival, czyli odrodzenia sztuki celtyckiej.
Archibald Knox, Liberty & Co, złota zawieszka, Victoria & Albert Museum w Londynie
Archibald Knox, Liberty & Co, naszyjnik z perłami i opalami, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Chociaż biżuteria Knoxa, zarówno od strony projektowej, jak i wizualnej, wpisuje się działalność A&C, to jest tu pewien zgrzyt - komercjalizacja. Knox nie należał do żadnego stowarzyszenia czy cechu, a większość jego projektów powstała na zlecenie i trafiła do masowej produkcji. Wszystko za sprawą Arthura Losenby Liberty’ego, przedsiębiorcy i kupca, który z sukcesem prowadził dom towarowy. Początkowo handlował egzotycznymi towarami sprowadzanymi z Dalekiego Wschodu, zaopatrując arystokrację i burżuazję w modne ówcześnie orientalne dodatki. Od mebli, przez bibeloty, po tkaniny. Jednocześnie miał nosa do interesów i nowych trendów. Zupełnie inaczej niż niektórzy twórcy A&C. Ich myślą przewodnią było przybliżenie sztuki użytkowej wszystkim warstwom społecznym. Danie im możliwości posiadania przedmiotów, które swym pięknem poprawią i duchowo wzbogacą ludzką rzeczywistość. Realia były jednak zupełnie inne. Ze względu na unikatowość i ręczne wykonanie wyroby były zbyt drogie dla przeciętnych odbiorców. Znów trafiały tylko w ręce zamożnego społeczeństwa. Choć nawet to było utrudnione, ponieważ wiele cechów działało poza Londynem – głównym rynkiem zbytu. Gildie nie były w stanie się utrzymać, więc upadały.
Archibald Knox, Liberty & Co, zastawa srebrna, seria Cymric, Museum of Fine Arts Boston.
Archibald Knox, Liberty & Co, srebrna klamra do paska ze znakiem L&C, Fitzwilliam Muzeum Cambridge.
Liberty zobaczył w metaloplastyce A&C potencjał. Zainwestował w rodzimych designerów, zlecał im tworzenie projektów biżuterii oraz akcesoriów użytkowych, które nadadzą się do maszynowej produkcji, jednocześnie zachowując przy tym ich wysoką jakość. Dzięki niej towary były tańsze, a tym samym bardziej dostępne. W ten pokrętny, kapitalistyczny sposób spełnił myśl teoretyków nurtu i umożliwił ludziom nabycie pięknych, rodzimych wyrobów. Głównym projektantem Liberty’ego był właśnie Archibald Knox. Przyjmuje się, że ponad 400 przedmiotów sygnowanych logiem firmy Liberty & Co jest jego projektu[11], a ogólnie stworzył blisko 5000 wzorów[12]. Dokładna liczba nie jest znana, ponieważ Liberty ukrywał nazwiska artystów, którzy dla niego pracowali. Dopiero po I wojnie światowej rozpoczął się proces przypisywania autorstwa, a Archibald został pośmiertnie doceniony wystawą zorganizowaną w latach 1996 – 1998[13].
Na bazie jego pomysłów wyrosły dwie sztandarowe kolekcje Liberty: Cymric – towary tworzone ze srebra zainicjowane w 1898 roku oraz Tudric – przedmioty wykonane z cyny, których produkcja rozpoczęła się w 1901 roku i trwała aż do lat 30. XX wieku.
Archibald Knox, Liberty & Co, szklano srebrny dzbanek z serii Cymric, Philadelphia Museum of Art.
Archibald Knox, Liberty & Co, cynowy dzbanek z serii Tudric, Philadelphia Museum of Art.
Popularność produktów Liberty była tak wielka, że we Włoszech zamiast terminu secesja lub Art Nouveau używano sformułowania styl Liberty na określenie nowych tendencji w sztuce końca XIX wieku. Wiele firm poszło w jego ślady do tego stopnia, że w niektórych przypadkach trudno określić, kto był producentem, bo wzory są aż tak bliźniacze. Dodatkowo większość wyrobów dla różnych firm produkowano w zakładach w Birmingham, centrum angielskiego przemysłu jubilerskiego.
Archibald Knox, Liberty & Co, emaliowana łyżka i zegar, British Museum i Victoria & Albert Museum w Londynie.
Wśród artystów projektujących dla Liberty znalazło się małżeństwo Gaskin. Arthur i Georgie stanowili dobraną twórczą parę, od 1899 roku rozpoczęli w Birmingham wspólną produkcję biżuterii pod nazwą Mr & Mrs Arthur Gaskin.
Arthur i Georgie Gaskin, srebrne wisiory, Victoria & Albert Museum w Londynie
Georgie Gaskin, projekty biżuteria, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Arthur i Georgie Gaskin, naszyjnik, Victoria & Albert Museum w Londynie, Marta Norenberg.
Uzupełniali się tworząc wspólnie większość prac. Przyjmuje się, że ona głównie projektowała, natomiast on specjalizował się w emalii. Jednak ich najbardziej charakterystyczne prace, to brosze i naszyjniki pełne kaboszonów wyrastających niczym kwiaty spośród drobnych emaliowanych listków ze srebra. Współpraca małżeństwa z Liberty nie należała do najbardziej udanych, ponieważ ich prace ze względu na dużą szczegółowość trudno było wprowadzić do maszynowej produkcji.
Na specjalną uwagę zasługuje również Henry Wilson, który garściami czerpał z gotyckiego i renesansowego dorobku. Jego biżuterię wypełniają eteryczne kobiece profile, postaci świętych i zwierzęta wśród rodzimej roślinności, a także elementy średniowiecznej architektury.
Henry Wilson, Wikipedia.
Wilson, z wykształcenia architekt, zajął się złotnictwem w latach 90. XIX stulecia, po próbach pracy w wyuczonym zawodzie. W swojej pracowni, założonej w 1896 roku w Londynie zatrudnił złotnika Lorenza Colarossiego, od którego nauczył się technicznych aspektów pracy z metalami. Dzieła Wilsona charakteryzuje rzeźbiarska trójwymiarowość, bogactwo kolorów i form przeplecionych z kamieniami osadzonymi w drobiazgowych oprawach. Co znamienne głównie w oprawach ze złota.
Henry Wilson, otwierany złoty wisior, Fitzwilliam Muzeum Cambridge.
Henry Wilson, grzebień do włosów i projekt, Fitzwilliam Muzeum Cambridge, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, otwierany złoty wisior, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Zachowało się ponad 500 projektów unikatowej biżuterii jego autorstwa, które przechowuje Victoria & Albert Museum w Londynie. Przeważają w nich proste i tańsze kamienie wypolerowane na gładko, zamiast fasetowanych, których nadal używali klasyczni jubilerzy podążający utartymi ścieżkami.
Wilson umiejętnie połączył wizualne cechy dorobku A&C z tradycyjnym podejściem do jubilerstwa, interesowała go zarówno strona biznesowa, jak i ideologia społeczna towarzysząca ruchowi. Jego sukces wynikał z umiejętności równoważenia idei sztuki i rzemiosła z pragmatycznym podejściem do tworzenia pięknych, ale sprzedawalnych przedmiotów, które umożliwiały rzemieślnikom zarabianie na życie. Nie był przeciwny używaniu maszyn do masowej produkcji powtarzalnych elementów, których ręczne tworzenie i tak nie przynosiło satysfakcji robotnikowi, ani nie wpływało na ulepszenie biżuterii. Jednak wierzył, że ręczne wytwarzanie obiektów artystycznych zawsze daje lepsze rezultaty, niż przy użyciu maszyny.
Henry Wilson, projekt i wisior z aniołem, Fitzwilliam Muzeum Cambridge, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, project gotycyzującej klamry do paska, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, srebrne klamry do pasków, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Chętnie zlecał swoje projekty lub wykonanie ich fragmentów profesjonalnym jubilerom, uzyskując wyższy poziom wyrobów, niż większość twórców A&C, co przyczyniło się do jego sukcesu komercyjnego. Jednocześnie był jedną z bardziej wpływowych postaci w promowaniu, edukacji i profesjonalizacji angielskiego złotnictwa początku XX wieku. Napisał nawet książkę – podręcznik „Silverwork and Jewellery”. Przekazał w niej ogrom wiedzy praktycznej oraz swoją filozofię pokornej pracy skoncentrowanej na procesie kreacji i osobie twórcy, który powinien podążać za swoim instynktem[14]. Na terenie swojego domostwa, które wybudował w Kent uwzględnił warsztaty i domki dla robotników, co pozwoliło mu przenieść z Londynu swoje całe przedsiębiorstwo. Natomiast bliskość stolicy umożliwiła mu dalsze zaangażowanie w działanie instytucji edukacyjnych i artystycznych. Henry zwracał uwagę na warunki pracy i życia swoich pracowników oraz charakter i rodzaj edukacji, do jakiej mieli dostęp. Przez sobie współczesnych określany był mianem praktycznego idealisty[15]. Spod jego skrzydeł wyfrunęło wielu artystów – złotników, którzy tworzyli w stylu A&C, a także projektowali przedmioty bardziej powściągliwe i w nowoczesnym stylu, dążące już ku nowej epoce.
Henry Wilson, pierścień z opalem, brosza, sprzączka do paska, Fitzwilliam Muzeum Cambridge, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, dwustronny naszyjnik, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, dwustronny wisior, Victoria & Albert Museum w Londynie.
Henry Wilson, projekty biżuterii, Victoria & Albert Museum w Londynie.
***
Ruch Arts&Crafts mógł powstać i rozwinąć się dzięki złożonej serii wydarzeń historycznych, które zbiegły się w II połowie XIX stulecia. Z początkowego entuzjazmu mechanizacją zrodził się lęk przed wyzyskiem i spadkiem estetyki, które miały wpływ na społeczeństwo. Co zaskakujące, do nadmiernej mechanizacji w dziedzinie sztuki zachęcało samo Królewskie Towarzystwo Sztuki, przyznając wynalazkom i innowatorom nagrody zaraz obok tych, które zwyczajowo wręczano tylko artystom. Wielką Wystawę z 1851 roku skrytykowano za brak wartości artystycznej, której nie mogły mieć rzeczy w wilczej części wykonane maszynowo.
Chęć reformy społecznej i powstrzymanie dehumanizacji pracowników z jednoczesnym powrotem do źródeł średniowiecza i prerafaelickiego zaangażowania w naturę miało być lekiem na całe zło. Sprawiło, że powstał idealistyczny nurt niezwykle mocno oddziałujący na rzemiosło i pierwszy raz wynoszący je na piedestał sztuki. Nadający znaczenie twórcy – rzemieślnikowi – projektantowi i aktowi kreacji. Jednocześnie jego oddziaływanie było niezwykle szerokie, o czym świadczą stowarzyszenia utworzone w USA i warsztaty zakładane w całej Europie, jak chociażby Warsztaty Wiedeńskie, a także rozkwit kontynentalnej secesji. Łączyło je bardzo wiele, szczególnie aspekt wizualny i podkreślenie roli sztuk użytkowych.
Jednak Art Nouveau nie przejęła społecznej misji angielskiego ruchu, a także chętnie chłonęła nowe technologie. Czasem do tego stopnia, że dla lepszego efektu wizualnego tuszowano prawdziwość materiału, a pokazanie jego właściwości było jedną z kluczowych zasad A&C. Angielski nurt był też przełomowy dla twórczości kobiet, które po raz pierwszy zostały dopuszczone do tak męskiego zawodu, jak złotnictwo. Część z nich działała wspólnie z mężami, jak wspomniana Georgie Gaskin, ale było też grono, które samodzielnie wyrażało się w sztuce jubilerskiej. Jednak im należy się oddzielna historia.
Arts & Crafts prócz nobilitacji rzemiosła zrewolucjonizował podejście do sztuki dekoracyjnej w kolejnym stuleciu. Zwrócił uwagę na człowieka i jego twórczość. Na radość czerpaną z procesu kreacji. Na piękno natury przelane w przedmiot, który oddziałuje na innych. Ukazał odbicie ludzkiej pracy pozostawione w śladach na srebrze.
Przypisy:
[11]Knox A., https://en.wikipedia.org/wiki/Archibald_Knox_(designer) [dostęp: 06.02.2023].
[12]Knox A., https://en.wikipedia.org/wiki/Archibald_Knox_(designer) [dostęp: 06.02.2023].
[13]Knox A., https://en.wikipedia.org/wiki/Archibald_Knox_(designer) [dostęp: 06.02.2023]. [14]Ritchie H., Designers & Jewellery. Jewellery and metalwork from the Fitzwilliam Museum 1850-1940, Cambrige 2018, s. 88
[15]Ritchie H., Designers & Jewellery. Jewellery and metalwork from the Fitzwilliam Museum 1850-1940, Cambrige 2018, s. 89.
Bibliografia:
Ritchie H., Designers & Jewellery. Jewellery and metalwork from the Fitzwilliam Museum 1850-1940, Cambrige 2018.
Phillips C., Jewels & Jewellery, Londyn 2019.
Wallis M., Secesja, Warszawa 1967.
Phillips C., Jewelry. From Antiquity to the Present, Londyn 2012
Markowitz Y.J., Artful Adorments. Jewelry from Museum of Fine Arts, Boston, Boston 2011.
Glanz einer epoche Jugendstil-schmuck aus Europa 25.02.-20.06.2011, Wiedeń 2011.
Sembach K.J., Art Nouveau. Utopia: Reconciling the Irreconcilable, Kolonia 2007.
Becker V., Art Nouveau Jewelry, Londyn 1985.
Sieradzka A., Art Deco w Europie i Polsce, Warszawa 1996.
Fahr-Becker G., Secesja, 2007.
Banaś P., Secesja w zbiorach polskich, Warszawa 1990.
Arts and Crafts Movement, https://pl.wikipedia.org/wiki/Arts_and_Crafts_Movement [dostęp: 06.02.2023].
Charles Robert Ashbee, https://pl.wikipedia.org/wiki/Charles_Robert_Ashbee [dostęp: 06.02.2023].
Arts and Crafts movement, https://en.wikipedia.org/wiki/Arts_and_Crafts_movement [dostęp: 06.02.2023].
Modern Style (British Art Nouveau style), https://en.wikipedia.org/wiki/Modern_Style_(British_Art_Nouveau_style) [dostęp: 06.02.2023].
What Is Arts And Crafts Jewellery?, https://www.gatsbyjewellery.co.uk/blog/arts-and-crafts-jewellery [dostęp: 06.02.2023].
John Paul Cooper, https://en.wikipedia.org/wiki/John_Paul_Cooper [dostęp: 06.02.2023].
Georgie Gaskin, https://en.wikipedia.org/wiki/Georgie_Gaskin [dostęp: 06.02.2023].
Archibald Knox, https://en.wikipedia.org/wiki/Archibald_Knox_(designer) [dostęp: 06.02.2023].
Laverack F., Archibald Knox, Liberty of London and Modernism, https://www.thecultureconcept.com/archibald-knox-liberty-of-london-and-modernism [dostęp: 06.02.2023].
Arthur Gaskin, https://en.wikipedia.org/wiki/Arthur_Gaskin [dostęp: 06.02.2023].
Gustaw Stickley, Arts & Crafts Jewelry, https://www.museumaacm.org/jewelry.html [dostęp: 06.02.2023].
Arts and Crafts Jewelry, An Introduction, https://www.alvr.com/4382/alvr-blog-arts-and-crafts-jewelry-an-introduction/ [dostęp: 06.02.2023].
The influence of the arts and craft movement in jewellery, https://www.vernonwardantiquevaluations.co.uk/influence-arts-and-craft-movement-jewellery [dostęp: 06.02.2023].
Arts and Crafts: an introduction, https://www.vam.ac.uk/articles/arts-and-crafts-an-introduction [dostęp: 06.02.2023].
The Arts & Crafts Movement, https://www.theartstory.org/movement/arts-and-crafts/ [dostęp: 06.02.2023].
Arts and Crafts, https://archirama.muratorplus.pl/encyklopedia-architektury/arts-and-crafts,62_485.html [dostęp: 06.02.2023].
Arts & crafts era jewelry, https://www.langantiques.com/university/arts-crafts-era-jewelry/ [dostęp: 06.02.2023].
English jewelry designer John Paul Cooper, https://nasvete.com/english-jewelry-designer-john-paul-cooper/ [dostęp: 06.02.2023].
Charles Robert Ashbee, https://en.wikipedia.org/wiki/Charles_Robert_Ashbee [dostęp: 06.02.2023].
Deborah Norton, The Arts and Crafts Movement, https://www.ganoksin.com/article/arts-and-crafts-movement/ [dostęp: 06.02.2023].
Comments